Dział Archeologii gromadzi zbiory, w tym w szczególności źródła niepisane, dokumentujące najdawniejsze dzieje i życie wspólnot ludzkich na obszarze między Wisłą a Bugiem, w cezurze czasowej od paleolitu do wczesnego średniowiecza. Dział prowadzi własne badania terenowe, organizowane przy współdziałaniu z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Lublinie.
Ogółem około 53 tysiecy eksponatów. Zbiory znajdują sie w Dziale Archeologii oraz w oddziałach muzeum w Muzeach Regionalnych w Kraśniku, Lubartowie i Łęcznej.
Pierwsze badania wykopaliskowe z ramienia Muzeum Lubelskiego przeprowadzono w roku 1951. Odtąd zbiory muzealne, do których wcześniej trafiały wyłącznie zabytki ofiarowane przez miłośników starożytności i przypadkowych znalazców, systematycznie wzbogacają się przede wszystkim o materiały pochodzące z badań terenowych prowadzonych przez pracowników Działu.
W efekcie zrealizowanych dotychczas prac badawczych baza źródłowa do poznania pradziejów, okresu średniowiecza i czasów nowożytnych naszego regionu uległa ogromnemu wzbogaceniu zarówno w sensie ilościowym jak i jakościowym. Wśród materiałów zabytkowych, datowanych w przedziale IX tys. p.n.e. – XIX w. n. e., znajdują się również te pochodzące z badań podejmowanych przez Konserwatorów Zabytków Archeologicznych, Pracownie Konserwacji Zabytków w Lublinie, Instytut Archeologii UMCS a w ostatnich latach przekazywane także przez prywatne firmy archeologiczne działające na naszym terenie. Do zbiorów Działu Archeologii w dalszym ciągu trafiają też zabytki przypadkowo odkrywane podczas różnych prac ziemnych.
Zgromadzone muzealia reprezentują wszystkie kultury pradziejowe rejestrowane na Lubelszczyźnie. Oprócz ceramiki, najliczniejszej w inwentarzu kulturowym, w zbiorach znajdują się narzędzia i broń z kamienia, metali oraz kości i rogu a także ozdoby z muszli, kości, miedzi, brązu, żelaza, fajansu, szkła oraz złota, numizmaty. Wśród wielu zabytków najwyższej rangi na szczególną uwagę zasługują:
- unikatowe w skali europejskiej, mające około 5 tys. lat, plastyczne przedstawienie pary zwierząt w zaprzęgu odkryte w Krężnicy Jarej,
- jedyny w swoim rodzaju skarb około 1000 paciorków fajansowych sprzed około 3700 lat pochodzący z badań w Horodysku – należy do najstarszych znalezisk szkła na ziemiach polskich,
- skarb surowca i wyrobów bursztynowych z Basonii – jedno z największych znanych dotychczas z terenu Europy znalezisk z gotowymi wyrobami bursztyniarskimi datowany na 1 poł. V wieku n.e.
Oprócz materiałów zabytkowych w Dziale Archeologii przechowuje się dokumentację z badań terenowych oraz archiwum fotograficzne.
Ogółem około 25 tysiecy eksponatów. Zbiory znajdują sie w Dziale Etnografii oraz w oddziałach muzeum w Muzeach Regionalnych w Kraśniku, Lubartowie i Łęcznej.
W związku z powstaniem w Lublinie w latach 60. XX w. Muzeum Wsi Lubelskiej i udostępnieniem ekspozycji z zakresu kultury materialnej – w 1984 r. – Dział Etnografii ograniczył gromadzenie zbiorów do sztuki ludowej. Uzupełniane są kolekcje z zakresu rzeźby, malarstwa, plastyki obrzędowej, artystycznego kowalstwa, itp. Od 1952 r. do chwili obecnej prowadzono systematyczną akcję gromadzenia eksponatów, w wyniku której stan zbiorów w dniu 1 stycznia 2012 r. wynosi 16 140 obiektów.
Mimo, że od lat 80. XX w. gromadzenie zabytków ogranicza się do eksponatów z zakresu sztuki ludowej, to w zbiorach znajdują się również obiekty z zakresu kultury materialnej. Są to m.in.: socha drewniana, brony laskowe, dłubane czółna, unikalne narzędzia rybackie. Zbiory z poszczególnych dziedzin kultury ludowej uzupełniane były poprzez organizowanie wystaw monograficznych, dotyczących określonych działów. W wyniku tych wystaw powstały prawie pełne kolekcje z następujących dziedzin: strojów, plastyki obrzędowej, tkactwa, garncarstwa, plecionkarstwa, rybołówstwa i sitarstwa.
Około 60% zbiorów pochodzi z XIX i początków XX w. Do najstarszych datowanych eksponatów, których metryka wywodzi się z XVII i XVIII w. należy kilka brokatowych gorsetów tarnogrodzkich, XVII-wieczna forma do robienia opłatków oraz laska sołtysia z 1780 r. Unikatowe także są liry dziadowskie. Z tego okresu w zbiorach znajduje się ok. 60 rzeźb: przedstawiających postać Chrystusa Frasobliwego, Chrystusa Ukrzyżowanego i innych świętych (Matki Boskiej, Chrystusa Króla, św. Jana Nepomucena, św. Jana, św. Jana Kantego, św. Józefa, św. Antoniego, św. Katarzyny). Gdy większość z nich jest nieznanego autorstwa, to jednak na szczególną uwagę zasługuje fakt, że kilka rzeźb to prace świątkarzy działających w XIX w. znanych z imienia i nazwiska. To: Mikołaj Gomiela z w pow. biłgorajskiego, Jan Kaproń z Krzemienia w pow. janowskim, Józef Kwiatkowski z okolic Łęcznej i Józef Zagórski z okolic Hrubieszowa. Wszystkie rzeźby wyróżniają się wysokim poziomem artystyczny i dużą oryginalnością. Prawdopodobnie eksponatów z przełomu XIX i XX w. jest znacznie więcej, ale z uwagi, że dokumentacja zbiorów w początkach istnienia muzeum była prowadzona dość dowolnie, trudno jest obecnie to ustalić.
