Z historii kolekcji numizmatycznej Muzeum Narodowego w Lublinie

Muzeum Lubelskie (dziś Muzeum Narodowe w Lublinie) kolekcję numizmatyczną posiadało od powstania instytucji w 1906 roku. W latach zaborów i w okresie II Rzeczypospolitej (1918–1939) została rozbudowana na tyle, że mogła posłużyć do zilustrowania dziejów pieniądza na ziemiach polskich. W czasie II wojny światowej zbiór uległ ogromnemu spustoszeniu. Zaginęły wówczas dokumentacja i księgi inwentarzowe, bez których nie możemy odtworzyć struktury zbioru ani poznać jego historii. Pewien zasób informacji na ten temat czerpiemy z prowadzonej w latach lat 1906–1930 „Księgi darów i depozytów Muzeum Lubelskiego”, z protokołów z posiedzeń Komitetu Muzeum i walnych zebrań Towarzystwa pod nazwą „Muzeum Lubelskie” oraz sprawozdań z jego działalności.

Kolekcja numizmatyczna Muzeum Lubelskiego wyrosła z pasji osób i środowisk świadomych roli tej placówki w krzewieniu oświaty i kultury w regionie. Od początku fundamentem zbioru były depozyty i dary związanych z Muzeum kolekcjonerów oraz osobistości zaangażowanych w działalność społeczną.

Denar Bolesława Kędzierzawego (1146–1173), bez roku [1146–1152], mennica Kraków, srebro, w. 0,55 g – jedna z kilku polskich monet dynastii Piastów zachowanych ze zbiorów przedwojennych

Jednym z najbardziej zasłużonych darczyńców w pierwszych latach funkcjonowania instytucji był dr Aleksander Jaworowski (1849–1924), lubelski lekarz, działacz kulturalny i oświatowy, kolekcjoner monet, medali oraz banknotów i zarazem opiekun kolekcji numizmatycznej w Muzeum Lubelskim. Przed 1910 rokiem przekazał on 524 monety polskie i obce, 30 medali, 30 pieczęci oraz 23 pieniądze papierowe – przede wszystkim z okresu insurekcji kościuszkowskiej (1794). Kolekcję wzbogacił wtedy także zbiór zgromadzony przez Hieronima Łopacińskiego (1860–1906) – etnografa, językoznawcę i historyka, współtwórcę Muzeum Lubelskiego – przekazany po jego śmierci przez Bibliotekę w Lublinie, której był założycielem. Dar obejmował 754 monety polskie i obce, 37 medali i 9 banknotów. Także przed 1910 rokiem Hipolit Lucht – właściciel lubelskiej Fabryki Wyrobów Garbarskich – oddał do Muzeum 215 numizmatów, wśród których oprócz XIX-wiecznych monet rosyjskich były 24 monety polskie z tego okresu oraz 3 egzemplarze papierowych talarów Księstwa Warszawskiego. Przed 1918 rokiem do grona donatorów dołączyli między innymi: Juliusz Vetter (1853–1917), lubelski przedsiębiorca i browarnik, zaangażowany w działalność filantropijną na rzecz edukacji młodzieży i lubelskich szpitali, Kazimierz Jaczewski (1832–1934), uznany, także za granicą, lekarz, społecznik, finansowo wspierający działalność instytucji kulturalnych w Lublinie. Obok wymienionych darów zbiór został wzbogacony o 6 monet złotych „wykopanych z ziemi”, a przekazanych w roku 1917 przez Komendę Obwodową w Kozienicach. Przytoczona notatka z protokołu z posiedzenia Komisji Muzeum nie precyzuje chronologii ani nominałów złotych monet, co w dostępnych nam materiałach archiwalnych jest niestety regułą.

Wpis w Ksiedze darów i depozytów Muzeum Lubelskiego dotyczący przekazu Towarzystwa Lekarzy Lubelskich	Wpis w Ksiedze darów i depozytów Muzeum Lubelskiego dotyczący daru dra Aleksandra Jaworowskiego

W okresie II Rzeczypospolitej następował dynamiczny rozwój kolekcji. W 1919 roku Towarzystwo Lekarzy Lubelskich darowało Muzeum zakupiony po zmarłym kolekcjonerze, wybitnym chirurgu Stanisławie Dobruckim (1862–1919) zbiór 697 monet. Jego ozdobą były 24 złote numizmaty, w tym wielkiej rzadkości, takie jak: dukat gdański Zygmunta Augusta (1548–1572) z 1557 roku, 5-dukatowa donatywa gdańska Jana Kazimierza (1648–1668), dukat gdański Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669–1673) z 1673 roku oraz 2 złote medale – Jana III Sobieskiego (1674–1696) oraz Augusta II (1697–1733). Te złote monety i medale stanowiły połowę wszystkich złotych numizmatów przechowywanych w Muzeum przed wybuchem II wojny światowej.

Kolejny duży dar miał miejsce 15 maja 1921 roku. Eugenia Dziewulska przekazała zbiór zmarłego męża, Czesława Dziewulskiego – złożony z 544 monet, w tym 178 srebrnych i 366 miedzianych. Były to monety polskie od panowania Zygmunta I Starego (1506–1548) do czasu Królestwa Kongresowego (1815–1831) oraz obce, których opis ogranicza się najczęściej do podziału na nominały srebrne i miedziane oraz kraj pochodzenia. Jeszcze w 1921 roku w drodze daru i zakupu pozyskano tzw. zbiór nałęczowski. Mowa tutaj o kolekcji zgromadzonej przez dra Wacława Lasockiego (1837–1921) – związanego z Nałęczowem jednego z założycieli tamtejszego uzdrowiska, powstańca styczniowego i społecznika. Niestety także w tym przypadku brak dokumentacji nie pozwala na określenie zawartości ani liczebności tej kolekcji. Musiał to być jednak zbiór pokaźny, na co wskazuje charakterystyka dokonana 19 czerwca 1922 roku przez dra Aleksandra Jaworowskiego, podczas Walnego Zebrania Towarzystwa pod nazwą „Muzeum Lubelskie”, w której czytamy, że dział numizmatyczny „zajmuje poczesne miejsce i składa się z monet nałęczowskich i dużego zbioru im. Łopacińskiego”.

Pieczęć Wielka Koronna Jana III Sobieskiego (1674–1696), 1676 – data sporządzenia tłoka, odcisk późniejszy, wosk, żelazo srebrzone, średnica pieczęci 97 mm. Dar s. Emilii ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia w Lublinie z dnia 26 czerwca 1923 r.

Zapisy w kolejnych latach w „Księdze darów i depozytów Muzeum Lubelskiego” wielokrotnie informują na temat darów i przekazów numizmatów, często jednak bez podania bliższych informacji, które pozwalałyby na dokładne określenie nominałów monet oraz ich chronologii. Przykładem tego jest niedatowany przekaz ks. Jana Władzińskiego. Wiadomo, że składał się z 219 monet miedzianych i 61 srebrnych – przede wszystkim półtoraków Zygmunta III Wazy (1587–1632).
Na temat kolekcji numizmatycznej Muzeum Lubelskiego u progu lat 30. ubiegłego stulecia interesujących informacji dostarcza sprawozdanie kustosza muzeum dra Ksawerego Piwockiego za okres 1931–1932. Czytamy w nim, że „w dziale numizmatyki zostały wpisane do inwentarza świeżo założonego wszystkie monety złote, jakie Muzeum posiada w liczbie 47, gdzie zostały dokładnie oznaczone, poczem przekazałem je w myśl uchwały Komitetu na ręce p. Prezesa Dylewskiego. Równocześnie zostało przesortowanych oraz oznaczonych 9571 monet srebrnych i miedzianych polskich i zagranicznych. Po wyłowieniu licznych dubletów wpisuje się tylko najlepiej zachowane do inwentarza”. W dalszej części sprawozdania zaznaczono, że dokładne określenie monet potrwa długo z powodu braku najnowszej literatury. O zaawansowaniu prac informuje nas dopiero ostatnia wzmianka dotycząca zbiorów numizmatycznych w okresie dwudziestolecia międzywojennego zawarta w sprawozdaniu z działalności Towarzystwa pod nazwą „Muzeum Lubelskie” za 1938 rok. Dowiadujemy się z niej, że w tamtym czasie numizmatyka funkcjonowała w ramach Działu Historii, a monety „uprzednio odczyszczono, rozsegregowano, następnie zinwentaryzowano. […] Monety złote zostały oddane w depozyt do BGK [Banku Gospodarstwa Krajowego], gdzie zostały przechowane bezpłatnie […]. Ogółem monety obejmują 2097 pozycji inwentarzowych w czem 17 pozycji stanowią skarby wykopane na ziemiach Lubelszczyzny. Medale 273 pozycji inw., pieczęcie 203 pozycji inwent., pamiątki historyczne 148 pozycji inwen. Ogółem dział historyczny liczy 2921 pozycji inwentarzowych”.

Widzimy zatem, że zgodnie z założeniem z początku lat 30. do inwentarza wprowadzono wyselekcjonowaną grupę numizmatów, a pozostałe potraktowano jako dublety. Warto wiedzieć, że zasada ta znalazła zastosowanie w okresie powojennym. Z treści przytoczonego sprawozdania po raz pierwszy dowiadujemy się, że w Muzeum Lubelskim były także przechowywane skarby monet. Były to 32 zespoły, z czego 17 stanowiło własność instytucji, a 13 kolejnych przechowywano w charakterze depozytu. Z zachowanych spisów 9 skarbów wpisanych do inwentarza wiemy, że chronologia najstarszego z nich, odkrytego 18 kwietnia 1936 roku w Biłgoraju przy ul. Nastawnej 64, ma metrykę starożytną. Liczył on 24 denary rzymskie wybite za panowania Hadriana (117–138), Antoninusa Piusa (138–161) i Marka Aureliusza (161–180). Starostwo biłgorajskie przekazało go Muzeum Lubelskiemu 6 maja 1936 roku. Pozostałe skarby zdeponowano w czasach nowożytnych. Ze zgromadzonych w nich monet można wnioskować, że 1 został ukryty w wieku XVI, 3 – w XVII, a 4 – w XVIII stuleciu. Znaleziska po odkryciu często ulegały rozproszeniu. Niewątpliwie uległ mu XVII-wieczny skarb wykopany prawdopodobnie w 1931 roku w miejscowości Stawki w powiecie włodawskim. Muzeum przekazano 61 monet z 400 znalezionych. Zdeponowane w instytucji skarby miały metrykę nowożytną: 8 pochodziło z XVII, 3 – z XVIII, a 1 – z XIX stulecia. Najliczniejszy został znaleziony w miejscowości Witanki, położonej obecnie w gminie Liw. Poza kilkoma srebrnymi półtorakami składał się wyłącznie z małych miedzianych szelągów Jana Kazimierza z lat 1659–1666. Z podanej wagi zespołu (3,2 kg) możemy domniemywać, że zawierał około 2600 monet. Najprawdopodobniej przedwojenną proweniencję ma przechowywany obecnie w Muzeum zbiór blisko 12 600 miedzianych szelągów Jana Kazimierza. Uważa się, że składa się na niego kilka odnalezionych jeszcze przed wojną dużych znalezisk miedzianych szelągów Jana Kazimierza, wśród których jest prawdopodobnie zespół z Witanek. II wojnę światową przetrwały przypuszczalnie również niektóre skarby monet srebrnych, których obecnie nie można zidentyfikować. Być może jednym z nich jest zespół 479 półtoraków Zygmunta III Wazy (1587–1632), wpisany pod jednym numerem w pierwszej powojennej księdze wpływu.

Bilet skarbowy o nominale 50 złotych polskich z okresu insurekcji kościuszkowskiej, 1794 rok, papier czerpany, miedzioryt, drzeworyt, 175 x 96 mm, z przedwojennych zbiorów Muzeum

Brak dokumentacji zbiorów przed 1939 rokiem nie pozwala na oszacowanie strat, jakie Muzeum poniosło w czasie okupacji niemieckiej. Wedle relacji Wiktora Ziółkowskiego (1893–1978), pierwszego dyrektora Muzeum w okresie powojennym, „29 marca 1940 r. wyniesiono [z Muzeum] 2 paczki z numizmatyką”. Były wśród nich wszystkie monety starożytne, wczesnośredniowieczne oraz o wyższych nominałach i zapewne skarby. Wzmiankowane wyżej złote monety i medale przetrwały II wojnę światową zakopane w podziemiach kościoła Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia przy ul. Staszica w Lublinie, zaginęły dopiero po wojnie w niewyjaśnionych okolicznościach.
W zbiorach Muzeum wojnę przetrwało około 21 tysięcy numizmatów. Znaczną część stanowią wspomniane miedzianie szelągi Jana Kazimierza oraz inne nowożytne monety polskie okresu nowożytnego, 249 pieczęci, podobna grupa medali i tylko 33 egzemplarze pieniądza papierowego.

W latach 40. i 50. XX wieku liczne dary, przekazy i zakupy wzbogaciły zbiór numizmatyczny, który został powiększony chociażby o 20 skarbów monet. W lipcu 1958 roku ze zbiorem zapoznał się inż. Tadeusz Kałkowski (1899–1979) – kolekcjoner i badacz monet polskich, organizator ruchu numizmatycznego i autor wydanej później popularnej książki Tysiąc lat monety polskiej (1963). Zasugerował on dyrektor Irenie Iskrzyckiej (1922–2018) utworzenie w Muzeum samodzielnego działu numizmatycznego. Jego prowadzenie powierzono magistrowi Henrykowi Wojtulewiczowi (ur. 1933), pracownikowi Działu Naukowo-Oświatowego. Tak oto w ramach Działu Historycznego zaczął funkcjonować Gabinet Numizmatyczny, przekształcony na początku lat 60. w samodzielną, wyodrębnioną jednostkę w strukturze instytucji, zajmującą się gromadzeniem, ewidencją, naukowym opracowaniem zabytkowych monet, medali, pieczęci i banknotów, organizowaniem wystaw, edukacją oraz popularyzowaniem wiedzy numizmatycznej. W 2016 roku Gabinet Numizmatyczny przeobraził się w Sekcję Numizmatyki.
Na przestrzeni lat w Muzeum została odbudowana kolekcja monet, zarówno pojedynczych, jak i zgromadzonych w ponad 60 skarbach, odkrytych przede wszystkim na Lubelszczyźnie, a deponowanych od starożytności do początku XIX wieku. Praktycznie od nowa stworzono zbiór polskiego pieniądza papierowego oraz medali, na które należy patrzeć jak na najmniejsze pomniki dziejów naszego narodu.

Obecnie zbiory Sekcji Numizmatyki Muzeum Narodowego w Lublinie liczą ponad 62 000 zabytków. Najwięcej jest monet – ponad 56 000, od starożytnych do współczesnych, z przewagą emisji nowożytnych, zwłaszcza polskich. Na blisko 4500 zabytków sztuki medalierskiej składają się najstarsze, XVI- i XVII-wieczne medale polskie – w tym pierwsze z nich w XIX-wiecznych kopiach kolekcjonerskich, interesujący zbiór medali z XVIII wieku oraz bogata reprezentacja XIX- i XX-wiecznego medalierstwa krajowego. Zbiór blisko 1900 zabytków pieniądza papierowego stanowią głównie polskie banknoty i papiery wartościowe, poczynając od najstarszych biletów skarbowych insurekcji kościuszkowskiej z 1794 roku, aż do współczesnych emisji Banku Polskiego. Na zbiór sfragistyczny składa się natomiast 269 odcisków i tłoków pieczęci, z których najstarsze mają metrykę średniowieczną.
Zbiór numizmatyczny Muzeum Narodowego w Lublinie jest jednym z ważniejszych w kraju.