Nieszawa Kolonia stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego

Muzeum Lubelskie w Lublinie w latach 2015-2016 realizuje projekt, którego tematem jest opracowanie i publikacja wyników interdyscyplinarnych badań osady kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Nieszawie Kolonii (stanowisko 5, AZP 82-74/9) w pow. opolskim, woj. lubelskim. Zadanie zatytułowane „Nieszawa Kolonia stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie”. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego” otrzymało dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu: Dziedzictwo kulturowe, priorytet: Ochrona zabytków archeologicznych.

W wieńczącej realizację projektu monografii znajdzie się podsumowanie rezultatów badań wykopaliskowych i geofizycznych, a także wykonanych już analiz specjalistycznych. Ratownicze prace terenowe prowadzone w latach 1996-2000, 2003 i 2006-2008 oraz badania przyrodnicze i fizykochemiczne pozwalają na stworzenie wieloaspektowej charakterystyki osady. Spektrum badań interdyscyplinarnych zostanie w ramach projektu poszerzone, co da nowe możliwości dokumentacji i interpretacji pozyskanych źródeł.

O stanowisku

Położenie stanowiska. Historia badań

Stanowisko numer 5/9 na obszarze AZP 82-74 w Nieszawie Kolonii, gmina Józefów nad Wisłą, pow. opolski, woj. lubelskie, leży na niewielkim, piaszczystym cyplu w pobliżu ujścia Wyżnicy do Wisły. Zostało odkryte w 1979 roku w trakcie badań powierzchniowych. Sondażowo rozpoznane w 1986 roku. Badane wykopaliskowo w latach: 1996-2000, 2003, 2006 i 2008 przez archeologów z Muzeum Lubelskiego w Lublinie. W latach 2006-2007 oraz 2008 badania realizowano w ramach interdyscyplinarnych projektów dofinansowanych ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Badania interdyscyplinarne

Oprócz prac wykopaliskowych, dla wielu źródeł archeologicznych i przyrodniczych wykonano już analizy specjalistyczne: Są to:

• badania geofizyczne stanowiska
• analiza chemiczna próbek gleby
• analiza metaloznawcza
• analizy archeozoologiczne
• analiza paleobotaniczna i antrakologiczna
• analiza petrograficzno-mineralogiczna i technologiczna ceramiki
• datowanie absolutne ceramiki metodą termoluminescencji

Niektóre z nich, na przykład badania paleobotaniczne, czy termoluminescencyjne ceramiki zostały przeprowadzone na Lubelszczyźnie po raz pierwszy dla stanowiska z okresu wpływów rzymskich.

Charakterystyka osady

Stanowisko ma powierzchnię około 1 – 1,2 ha. Do 2008 roku, na zbadanym wykopami archeologicznymi obszarze o powierzchni 2215,8 m2 odkryto 118 obiektów archeologicznych: 11 o przypuszczalnie mieszkalnym charakterze, 32 paleniska i piece oraz 75 obiektów gospodarczych. Wśród domostw dominują konstrukcje słupowe. Stanowisko jest największą na Lubelszczyźnie osadą kultury przeworskiej z reliktami budownictwa mieszkalnego.
Zgromadzono około 40 tysięcy zabytków, przede wszystkim fragmentów ceramiki. Zdecydowana większość należy do naczyń lepionych w ręku. Około 1% zbioru ceramicznego stanowią fragmenty naczyń wykonanych na kole garncarskim. Poza masowym materiałem ceramicznym, wśród artefaktów można wymienić: 3 monety rzymskie, ponad 100 ozdób, narzędzi i przedmiotów codziennego użytku wykonanych z kamienia, kości, szkła, bursztynu oraz żelaza i metali kolorowych.

Rezultaty projektu

W ramach projektu przeprowadzono szereg analiz specjalistycznych, które poszerzyły wachlarz badań interdyscyplinarnych. Otwiera to nowe możliwości dokumentacji i interpretacji źródeł pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych.

WYNIKI ANALIZY PETROGRAFICZNEJ

Spośród szerokiego spektrum badań specjalistycznych wykonywanych w ramach projektu została już zakończona analiza petrograficzna zabytków kamiennych. Jej autorem jest dr Lucjan Gazda z Katedry Geotechniki Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej.

Surowce kamienne będące w użyciu na stanowisku 5 w Nieszawie Kolonii to skały reprezentowane głównie przez lokalne materiały eratyczne i opoki kredowe oraz piaskowce kwarcowe z północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. W mniejszej ilości stwierdzono obecność skał okruchowych z Roztocza lub południowego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich oraz z Pagórów Chełmskich lub Wyniosłości Giełczewskiej. Najbardziej odległym importem wydaje się być jeden fragment bazaltu i jeden tufitu, które można wiązać z wychodniami tych skał na Wołyniu.

		Skały eratyczne były użytkowane (w formie nieobrobionej lub intencjonalnie rozbitej) jako elementy konstrukcyjne budowli i urządzeń oraz w formie otoczaków jako narzędzia rozcierające (żarno nieckowate, rozcieracze), w mniejszym stopniu jako narzędzia szlifierskie i polerskie.
		Piaskowce jurajskie (liasowe) z Gór Świętokrzyskich stosowane były do szlifowania i polerowania metali. Ilość i formy tych narzędzi, w dużym stopniu zużyte, świadczą o specjalizacji wytwórczości tej osady.
		Lokalne skały kredowe, opoki wapniste i odwapnione stosowane były do produkcji przęślików, obciążników sieci rybackich oraz także jako materiały polerskie.
		Bazalt i tufit wykorzystywano jako narzędzia gładzące, utwardzające lub polerujące.
		Ze skał okruchowych pochodzących z Roztocza, Pagórów Chełmskich, Wyniosłości Giełczewskiej lub Gór Świętokrzyskich wykonano duże elementy żaren obrotowych.

WYNIKI ANALIZY ZABYTKÓW SZKLANYCH

W ramach projektu badawczego pt. „Nieszawa Kolonia, stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego”, przeprowadzono specjalistyczne analizy zabytków wykonanych ze szkła. Badania wykonano w Pracowni Konserwacji Zabytków Archeologicznych i Rzemiosła Artystycznego w Krakowie, a autorami opracowania są: Marcin J. Biborski, Janusz Stępiński i Mateusz R. Biborski.

Do nieniszczących badań składu chemicznego wybrano cztery fragmenty z zabytków wykonanych ze szkła i pochodzących z osady z okresu wpływów rzymskich w Nieszawie Kolonii, pow. Opole Lubelskie, stanowisko 5. Z przeprowadzonych badań wynika, że każdy z czterech fragmentów badanych szkieł został wykonany z masy szklanej o odmiennym składzie chemicznym. Na tej podstawie można przypuszczać, że zabytki pochodzą z różnych warsztatów produkcyjnych. Próba jest zbyt mała aby na tej podstawie wyciągać zbyt daleko idące wnioski. Jednak w przypadku jednego z fragmentów naczynia szklanego, w składzie którego znalazły się tak rzadkie pierwiastki jak iryd i brom występujące na południu Europy, można przypuszczać, że stanowiło ono import z rejonu kultur basenu Morza Śródziemnego.

Przeznaczony do badań fragment brzegu jasno zielonkawego naczynia szklanego, poddany został obserwacjom mikroskopowym na jego wewnętrznej stronie. Powiększenia wykazały, że powierzchnia zabytku jest skorodowana na skutek działania wilgoci. Przy krawędzi zaobserwowano również trzy pasma, niewidoczne gołym okiem, które zapewne pełniły rolę delikatnego zdobienia występującego na całym obwodzie wylewu naczynia.

WYNIKI ANALIZY ZABYTKÓW Z ŻELAZA

Badaniom metaloznawczym, wykonanym w Pracowni Konserwacji Zabytków Archeologicznych i Rzemiosła Artystycznego w Krakowie przez Marcina J. Biborskiego Janusz Stępińskiego i Mateusza R. Biborskiego, poddano 9 przedmiotów żelaznych o różnym przeznaczeniu.

Po odpowiednim przygotowaniu zabytków przeprowadzono obserwacje makro- i mikrostruktury próbek przy pomocy mikroskopów: optycznego i skaningowego. Określono zawartość węgla w badanych próbkach i wykonano pomiar twardości metalu. Badania wykazały, że wszystkie żelazne zabytki zostały wykonane z surowca pochodzenia dymarskiego, niektóre ze stali nierównomiernie nawęglonej, następnie poddane obróbce cieplnej, tj. hartowaniu. Na podstawie dotychczasowych wyników stwierdzono, że jeden z zabytków – fragment pilnika – ma cechy charakterystyczne dla wyrobów importowanych z obszaru Cesarstwa Rzymskiego. Pozostałe zabytki zostały wykonane najprawdopodobniej przez miejscowych kowali.

Fragment pilnika żelaznego, 2 poł. II-pocz. III w. n.e.

Pilnik w trakcie analizy metaloznawczej: a) miejsce pobrania próbki; b) obraz przekroju poprzecznego wraz z miejscami obserwacji; c) mikrostruktura metalu w obserwacji mikroskopowej.

WYNIKI ANALIZ ZABYTKÓW CERAMICZNYCH

W ramach projektu pt. „Nieszawa Kolonia stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego” zespół specjalistów: Małgorzata Daszkiewicz (TOPOI Freie Universität Berlin / ARCHEA Warszawa), Gerwulf Schneider (TOPOI Freie Universität Berlin) oraz (Ewa Bobryk, Wydział Chemiczny PW, Warszawa) wykonał analizy archeoceramologiczne dla 50 fragmentów ceramiki.

Dla wszystkich 50 fragmentów naczyń glinianych została wykonana skrócona analiza MGR (Matrix Group by Refiring), dla dziesięciu fragmentów analiza chemiczna techniką WD-XRF, dla trzech szlify przezroczyste, a dla dziesięciu fragmentów ceramiki oznaczenie fizycznych właściwości ceramicznych (porowatości otwartej, nasiąkliwości wodnej, gęstości pozornej). Ponadto wykonano badania trzech surowców ceramicznych oraz dla jedenastu fragmentów ceramiki została oszacowana temperatura pierwotnego wypalania.

W wyniku przeprowadzonych analiz ustalono, że poszczególne wyroby różnią się pomiędzy sobą zarówno recepturą jak i sposobem wyrobienia masy ceramicznej. Do wyrobu mas ceramicznych wykorzystane były różne bez-węglanowe, zabarwione związkami żelaza surowce plastyczne. Skład chemiczny gliny nie jest jednorodny. Technologia fragmentów ceramiki wyróżniających się składem chemicznym nie wyróżnia się od pozostałych fragmentów. Składniki nieplastycznej domieszki to głównie fragmenty intencjonalnie pokruszonych skał. Pierwotne wypalanie naczyń przeprowadzone było w zakresie 700 – 900oC, większość analizowanych fragmentów była wypalona w temperaturze 800 – 850oC.Wyróżniono między innymi grupę 13 fragmentów naczyń reprezentującą na stanowisku ceramikę lokalną, wykazującą duże podobieństwo do gliny pozyskanej z terenu pobliskiej cegielni w Rybitwach.

rezultaty badania

Wykres dwuskładnikowy – rezultaty badania zawartości TiO2 (dwutlenku tytanu) względem zawartości Cr (chromu) – pokazujący podobieństwo fragmentów ceramiki z wykopalisk do próbek surowca pobranych współcześnie z okolic stanowiska.

WYNIKI ANALIZY SZCZĄTKÓW RYB

Objęcie szczegółową analizą szczątków ryb, w tym łusek, których serię kilkuset sztuk zebrano dotychczas w trakcie badań wykopaliskowych, ma ogromne znaczenie dla stworzenia pełnego obrazu paleośrodowiska osady z okresu rzymskiego w Nieszawie Kolonii.