Witamy na wystawie „Xawery Wolski. Genetyka Pamięci”. Ekspozycja jest pomyślana jako pięcioaktowy poemat, na który składają się wybrane przestrzenie wzgórza Zamkowego – sala wystaw czasowych oraz twórcze interwencje w krajobraz kulturowy: dziedziniec, lapidarium, kaplicę Trójcy Świętej oraz donżon. W miejscu dotkniętym historią dzieła Wolskiego łączą przeszłość z przyszłością, stają się magicznym antidotum i formą arteterapii. Zawarta w wystawie opowieść o życiu artysty, jego migracjach, przeżyciach i traumach związanych z ucieczką od reżimu odzwierciedla losy wielu innych osób, dla których mury zamku były miejscem niewoli. Z drugiej strony twórczość artysty została ukształtowana przez wpływy i kultury krajów, w których tworzył i mieszkał. Wprowadzone w przestrzeń wystawy cytaty to fragmenty niepublikowanych wspomnień Xawerego Wolskiego, będące odbiciem osobistych przeżyć i zmagań twórczych. Rysują one subiektywną, autorską linię narracji ekspozycji. Dzięki temu połączeniu możemy zaprosić Państwa na wystawę, która będzie przedmiotem odkryć i refleksji.

Pierwsza strefa ekspozycji nosi nazwę WYRAZY. Pismo i obraz to bowiem podstawowe kody pamięci kulturowej, które pociągają za sobą wiele znaczeń.

Wystawę otwiera praca List miłosny, która nawiązuje do listu Nadieżdy Mandelsztam do jej męża, Osipa – wybitnego rosyjskiego poety polsko-żydowskiego pochodzenia. Nadieżda napisała list w 1938 roku, po aresztowaniu męża z rozkazu Stalina i zesłaniu go na Syberię. Nigdy go nie wysłała, ponieważ nie znała dokładnego adresu pobytu małżonka. Był to jednocześnie list miłosny i list pożegnalny, ponieważ autorka nie wierzyła, że jej mąż powróci z zesłania. Miała rację – Osip zmarł kilka miesięcy później. List natomiast cudem zachował się, a po trzydziestu latach odnalazł przypadkowo w walizce. Podobnych listów powstało wiele, a ich odbiorcami były liczne ofiary zbrodniczych systemów totalitarnych. Nadieżda po latach opublikowała swój list jako zakończenie drugiej księgi Wspomnień. Było to symboliczne upamiętnienie zarówno jej męża, jak i innych ofiar stalinizmu.

Xawery Wolski przeniósł fragment listu Nadieżdy na terakotowe tabliczki, na których wyrył pojedyncze litery. Tekst jest pozbawiony znaków interpunkcyjnych, co utrudnia jego odczytanie. Krój czcionki kojarzy się z napisami na kamiennych pomnikach, z kolei tabliczki wydają się nad wyraz kruche, jakby cudem ocalały od zniszczenia. To kontrastowe zderzenie niezwykle osobistego, emocjonalnego i spontanicznego wyznania uczuć z majestatycznym pismem monumentalnym, zmienia charakter tekstu, który staje się pomnikiem miłości.

Badania naukowe potwierdzają, że trudne doświadczenia mogą być dziedziczone jako trauma. Nie staje się to jednak wskutek opowieści rodziców – są one przekazywane drogą genetyczną, nie zaś w wyuczonym procesie wychowania. Do tego zjawiska nawiązuje podtytuł wystawy – „Genetyka pamięci”. Losy, które dotknęły bliskich Xawerego Wolskiego, zakorzeniły się również głęboko w artyście i wywarły ogromny wpływ na jego twórczość.

Matką Xawerego Wolskiego była Anna z Branickich – arystokratycznego rodu, będącego w posiadaniu Wilanowa. W trakcie II wojny światowej Braniccy udzielali pomocy żołnierzom Armii Krajowej, działaczom podziemia czy rodzinom wyrzuconym z majątków w innych częściach kraju. Po wojnie, w 1945 roku, Anna wraz z najbliższymi oraz z potomkami innych rodów magnackich, tzw. Błękitną Szesnastką, została zesłana do rosyjskiego obozu jenieckiego w Krasnogorsku. Anna Branicka bardzo dokładnie opisywała codzienne życie w łagrze, a także pisała listy, które stały się przyczynkiem do wydanych później publikacji wspomnieniowych. Powrót z zesłania nastąpił na początku września 1947 roku, lecz jedynym dobytkiem, który Braniccy wówczas posiadali, było kilka tobołków przywiezionych z łagru. Podobny los spotkał tysiące innych rodzin. Częstym symbolem łagrowego życia był koc, który chronił, dawał ciepło i zapewniał przetrwanie w niesprzyjających warunkach.

Prezentowana praca pod tytułem Koc powstała pod wpływem wyjazdu Xawerego Wolskiego na stypendium do Tajlandii. Tam artysta po raz pierwszy zetknął się z jedwabiem, lecz potraktował go w sposób wyjątkowy – jako materiał rzeźbiarski. Wolski poddał surówkę jedwabną działaniu ognia i wypalił jak rzeźbę. W wyniku wysokiej temperatury włókna skurczyły się, a obiekt ostatecznie przybrał kształt rozłożonego, zużytego koca, nadgryzionego zębem czasu.

Łańcuch jest jednym z pierwszych motywów, który pojawia się w twórczości Xawerego Wolskiego i wielokrotnie powraca w różnych formach i kontekstach. Cykl prac „Łańcuchy Nieskończoności” stanowi bezpośrednie nawiązanie do łańcucha genetycznego oraz mitu rodziny Wolskich. Ojciec artysty, Tadeusz, był naukowcem, zajmował się hodowlą roślin. W rodzinnym majątku w Dańkowie koło Grójca kontynuował pracę nad tworzeniem nowych odmian zbóż, rozpoczętą jeszcze w 1880 roku przez jego dziadka. Xawery również od najmłodszych lat obcował z ideą genetyki, przejął dziedzictwo przodków i przetworzył je w symboliczny sposób na łańcuchy DNA. Łączące się ze sobą ogniwa nigdy nie są formą otwartą ani zamkniętą, można je traktować jako pojedyncze byty albo powiązane ze sobą dzieła, którymi artysta „oplata” świat. Ogniwa mogą też łączyć się bez końca i w tym znaczeniu są obrazem nieskończoności.

Łańcuchy u Wolskiego przybierają różne formy. Początkowo wypalane z ciemnej terakoty, chropowate i brutalistyczne w swej formie były metaforą opresji, pętających kajdan, ale również solidarności i więzi międzyludzkich. Z czasem łańcuchy zmieniały się w gładkie, białe, wertykalne prace, aby finalnie powstać jako monumentalne, pnące się ku górze i przeczące prawom grawitacji rzeźby z brązu. Te metamorfozy są związane z miejscem i czasem, w którym powstają, stanowią wyraz ducha artysty oraz są komentarzem do otaczającego świata.

Kompozycja stworzona przez Wolskiego z terakotowych krzyży nawiązuje do krzyży układanych z kwiatów w okresie stanu wojennego. Była to jedna z najbardziej symbolicznych form masowego protestu społecznego wobec wprowadzenia stanu wojennego w Polsce oraz upamiętnienia ofiar reżimu komunistycznego. Układane na placach i ulicach miast kilkumetrowe krzyże z kwiatów, jedliny i zniczy niosły ze sobą wielowątkowy przekaz religijny, polityczny i artystyczny. W trakcie pokojowych demonstracji ludzie gromadzili się wokół nich, by wspólnie modlić się oraz śpiewać pieśni religijne i patriotyczne. Krzyż z kwiatów w swojej kruchości formy i materiału był zaprzeczeniem klasycznej idei pomnika wykonanego z solidnych i trwałych surowców, ale jednocześnie spełniał funkcje upamiętniające wydarzenia i osoby.

Pracę Via crucis możemy odczytywać również jako drogę życia Xawerego Wolskiego. W 1980 roku rozpoczął on studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a następnie w Warszawie, gdzie aktywnie włączył się nie tylko w działalność artystyczną, ale również w działania o charakterze społeczno-politycznym, wstępując do Niezależnego Związku Studentów. W 1985 roku brał czynny udział w strajku głodowym w Podkowie Leśnej organizowanym przez ruch Wolność i Pokój, a w jego warszawskiej pracowni działała nielegalna drukarnia. Zaangażowanie polityczne i arystokratyczne korzenie rodzinne nie ułatwiały artyście funkcjonowania w Polsce Ludowej. Dlatego też w 1983 roku Wolski podjął decyzję o wyjeździe z kraju i rozpoczął studia w Paryżu. Dalsze koleje losu poprowadziły go przez Francję, Włochy, Amerykę Północną, Azję Południową, aż do Ameryki Południowej. Artysta zamieszkał na stałe w Meksyku, skąd dopiero po ponad 20 latach powrócił do Polski i osiadł w rodzinnym majątku w Dańkowie. Cały kompleks, na który składają się dwór, zabudowania gospodarcze, magazyny oraz rozległy park ze stawem artysta przekształcił w dzieło totalne, wplatając w przestrzeń budynków i parku swoje rzeźby. To symboliczny powrót artysty do korzeni, do gniazda, z którego się wywodził, a także hołd dla przodków, którzy stworzyli to miejsce.

Praca Via crucis symbolicznie dzieli ekspozycję na dwie części. Jest osią, która oddziela ducha, czyli prace delikatne, efemeryczne, stworzone przez Wolskiego m.in. na papierze, oraz materię, którą reprezentują ciężkie terakotowe rzeźby.

Kolejnym tematem stale obecnym w sztuce Wolskiego jest ślad, będący dowodem i znakiem tego, co minęło. Choć ślad z natury jest nietrwały, to silnie łączy się z przestrzenią i z czasem oraz z określonym ładunkiem emocjonalnym.

Niezwykle osobisty i poruszający cykl „Tatuaży” powstający od 1997 roku we Francji potwierdza dążenia artysty do chęci zgłębienia swojej osobowości i analizy życiowych trudności. Wolski przekuwa je w działania artystyczne. „Tatuaże” to prace na papierze, które powstały na skutek nakłuwania kartek igłą. Technika ta pozwala zachować chwiejną równowagę pomiędzy utrwaleniem a zatarciem. Te monochromatyczne, reliefowe, subtelne dzieła są ulotnym echem obecności, niosą w sobie tajemnicę oraz wymagają naszej uwagi, ponieważ niekiedy trudno dostrzec konkretne kształty. Dominują tu dość abstrakcyjne formy zaczerpnięte ze świata biologii, choć często pojawiają się także stylizowane fragmenty ludzkiego układu kostnego lub neurony, służące do przetwarzania i przewodzenia informacji. Ponakłuwane prace na papierze są też jednocześnie metaforą tatuowanej skóry.

Dzięki stypendium rządu francuskiego, w latach 90. XX wieku Xawery Wolski wyjechał do Ameryki Południowej, by studiować pradawne techniki użytkowania ziemi. Praca ta zawiodła go do Peru, a następnie Meksyku, kultura i sztuka Mezoameryki zaś do chwili obecnej są źródłem inspiracji i poszukiwań artysty.

W czarnym dyptyku Wolskiego pod tytułem Deszcz, po terakotowej płaszczyźnie spływają mięsiste krople, które mogą nawiązywać kształtem do barokowych przedstawień krwi w scenach pasyjnych. Krytycy sztuki zwracali uwagę na szczególny stosunek artysty do ziemi jako nośnika pamięci o cywilizacjach prehistorycznych, przede wszystkim kulturze Indian. Równie ważną inspiracją wydaje się sztuka hiszpańskiego baroku w Meksyku, który artysta przetwarza i upraszcza.

W cyklu „Jaskinia” z 1993 roku Xawery Wolski wykorzystuje po raz kolejny motyw śladu. Artysta odciskał fragmenty swojego ciała w glinie, oplatał rulonami ziemi swoje kończyny i z mozołem drążył „korytarze” w materii. Terakotowe odciski są śladem performatywnych działań artysty oraz przywołują na myśl biblijne i mitologiczne akty stworzenia. W mitologii Prometeusz ulepił człowieka z gliny zmieszanej ze łzami oraz ofiarował mu duszę z ognia rydwanu Heliosa. W Biblii Bóg ulepił Adama z gliny. Wolski również podejmuje próbę stworzenia bądź też odtworzenia tego boskiego aktu, dokonując jednocześnie próby redefinicji bytu ludzkiego. Efektem pracy są formy częściowo abstrakcyjne, które można porównać do opuszczonej skorupy, śladu dawnej egzystencji lub przemiany będącej nieodłącznym elementem naszego życia. Kolejne prace z cyklu „Jaskinia” możemy zobaczyć w przestrzeni za ścianą po lewej stronie.

Xawery Wolski w swojej twórczości jedynie kilkukrotnie zdecydował się na w pełni figuratywne przedstawienie człowieka. Artystę bardziej interesuje ujęcie fragmentaryczne ludzkiego ciała, tak jak w cyklu „Białe Organy” z 1995 roku. Na dzieło składają się stylizowane narządy wewnętrzne wykonane z terakoty – serce, jelita, wątroba, płuca, żołądki czy pęcherze moczowe. Te delikatne tkanki artysta wykonał z gliny, a wypalając je, zmienił ich charakter – wzmocnił je i uodpornił na czynniki zewnętrzne, na które jesteśmy narażeni każdego dnia.

Swoją uproszczoną, organiczną formą narządy mogą przywodzić na myśl obiekty wotywne, składane przez pielgrzymów w sanktuariach, z prośbą o uleczenie z choroby przedstawionego narządu albo w podzięce za jego uzdrowienie. Funkcja tych obiektów jest powszechnie znana w kręgu kultury katolickiej na całym świecie, ale nadzwyczaj ekstremalną formę obiekty te przybierają w krajach latynoamerykańskich – są one inspirowane przedchrześcijańskimi kulturami oraz mają odmienny od europejskiego stosunek do ciała i śmierci?

Część organów została przez Xawerego Wolskiego przemalowana na kolor czerwony, a prace dostały nowy tytuł – „Impuls”. Dzięki temu narządy nie tylko na nowo odzyskały witalność, ale nabrały bardziej realistycznego charakteru. Czerwony kolor kieruje także nasze kulturowe skojarzenia z męczeństwem i martyrologią. Artysta przyznaje, że jednym z impulsów do przemalowania prac był wybuch wojny w Ukrainie.

Cykl „Rysunki Czasu” Xawerego Wolskiego zbiór tysięcy punktów na papierze utworzonych w wyniku niesłychanie czasochłonnej procedury dotknięć japońskim rysikiem, które przypominają kosmiczne mgławice. Rysunki te w swoim medytacyjnym rytmie nawiązują do kultury Dalekiego Wschodu. Wolski zetknął się z nimi zapewne w 2008 roku, kiedy spędził kilka tygodni w klasztorach Tajlandii i Birmy, a następnie rok później, gdy założył na pewien czas studio w Bangkoku. Sam proces powstawania dzieł jest związany z czasem i cierpliwością, ma charakter kontemplacyjny i można dostrzec w nim pierwiastek arteterapii. Sam Wolski wspomina, że „Rysunki Czasu” stanowią powrót do korzeni i tradycji rodzinnych związanych z badaniami nad naturą. Są niczym przeskalowane próbki, oglądane przez czułe oko mikroskopu.

Kolejnym tematem przewijającym się w twórczości Wolskiego jest pustka, którą reprezentują Suknie. Artysta zmienia się tutaj w archeologa, który bada pozostałości po starożytnych cywilizacjach lub postapokaliptycznym świecie. Fizyczny brak człowieka najlepiej ukazują ubiory i biżuteria, które są stworzone do tego, by okrywać, osłaniać lub zdobić ludzkie ciało. Wolski najchętniej sięga po wertykalną formę długiej, wąskiej sukni, ale pojawiają się także prace o charakterze horyzontalnym, odnoszące się do szat liturgicznych lub etnicznych strojów rdzennych mieszkańców Ameryki. Artysta wykorzystuje bogactwo materiałów – od naturalnych ziaren, przez terakotę i brąz, aż po silikon. Jest to metafora braku i nieobecności człowieka, do którego mogłyby należeć suknie z koralików i odlewanych z brązu nasion, prezentowanych w dalszej części ekspozycji.

Inną pracą odwołującą się do tematu pustki jest Retablos. Wolski sięga tutaj po wywodzący się z tradycji chrześcijańskiej motyw relikwiarza lub małego przenośnego ołtarza służącego do liturgii domowej. Artysta pozbawia go jednak wszelkich cech dekoracyjnych, a nawet religijnych, które określałyby jego funkcję. Skromne, lepione z gliny pudełeczka są puste w środku, aczkolwiek nie oznacza to wcale braku wiary. Niektóre są na wpół uchylone, inne zatrzaśnięte na głucho, przywodzą na myśl skojarzenia z kolumbarium. Jednocześnie ich jednakowa forma oraz jasny kolor niosą nadzieję, zaklętą w równości i sprawiedliwości.

Pustka w twórczości Wolskiego nie ma jednoznacznie negatywnego wydźwięku, ponieważ z jednej strony jest elementem naszej egzystencji, a z drugiej stanowi pewne formalne wyzwanie dla artysty. Jak pokazać człowieka, którego nie ma – jak ująć energię, oddech, wiatr, a na końcu duszę? Xawery Wolski podejmuje to wyzwanie i rzeźbi w powietrzu. Powstała w Meksyku praca to niemalże transparentna, efemeryczna instalacja. Z cienkiego jak włos drutu artysta zaplótł ażurowe gniazda wielkości orzechów kokosowych, które tworzą zwiewną kompozycję. Wolski nazwał ją Pneuma, czyli dusza. Zawieszone na różnych wysokościach lekkie, nieomal nieobecne, tkane niczym pajęczą nicią, ażurowe baloniki rzeźbią pustkę i oddają ulotność uczuć. Duchowość, którą tak trudno zakląć w materię.

Dalszy ciąg wystawy znajduje się na dziedzińcu zamkowym, w lapidarium oraz kaplicy Trójcy Świętej.

Obiekty rozmieszczone na dziedzińcu stanowią drugą strefę wystawy zatytułowaną WRASTANIE. Ojciec artysty Tadeusz Wolski zajmował się hodowlą roślin, stworzył nowe gatunki zbóż. Xawery przejął dziedzictwo i przetworzył je w symboliczny sposób na łańcuchy DNA. „Ogniwa Nieskończoności” z terakoty, srebra, żywicy czy brązu Wolski tworzył od 1988 roku. Różnią się rozmiarami, kolorami oraz układami kompozycyjnymi ogniw. Łańcuchy pojawiały się jako ciągi płożące po ziemi, wertykalnie wzniesione lub zwisające z sufitu, jak również spoczywające w stosach. Twórczość Wolskiego jest w dużym stopniu inspirowana kulturą iberoamerykańską. Od 1992 roku artysta podróżował po Ameryce Łacińskiej i Południowej, z czasem osiedlił się w Meksyku. Jego łańcuchy w różnych kręgach kulturowych i różnych czasach doczekały się rozbieżnych interpretacji – jako symbole amerykańskiego niewolnictwa, wizualna reprezentacja schematu białek w kodzie DNA czy – ostatnio – jako symbole opresji polskiego stanu wojennego. Wznoszące się ku niebu ogniwa, będące jakby zaprzeczeniem grawitacji, to symbol kraju, który przez wiele lat był skuty kajdanami, jednak odnalazł w sobie moc zrzucenia ich i powstania. Z kolei dwa połączone ze sobą ogniwa, które artysta ustawił przy samym wjeździe do swojego rodzinnego dworu w Dańkowie, były znakiem zjednoczenia przeszłości z teraźniejszością.

W lapidarium znajduje się strefa PRZEJŚCIE. Xawery Wolski w swojej twórczości podejmuje próbę redefinicji człowieka, który jako byt jest nam bliski, ale jednocześnie trudny do uchwycenia i zdefiniowania. Wolski niczym demiurg odtwarza boski akt stworzenia, artystę bardziej interesuje jednak byt w relacji ze światem. W jego pracach jest wyczuwalna tendencja do „zanikania” figury – od pełnej formy, przez stopniową fragmentyzację, odbicia i ślady, aż po wytwory kultury pozostawione przez człowieka. Zdaniem artysty, człowiek jako indywidualny byt nie jest jednością – każde istnienie jest pełne szczelin, załamań, niekiedy kruszy się i rozsypuje. Taką właśnie wizję człowieka ukazuje Wolski w rzeźbie L’Uomo Celeste. Oglądany z pewnej odległości posąg mężczyzny wydaje się klasycznym odwzorowaniem figury ludzkiej. Dopiero gdy podejdziemy bliżej, widzimy wszystkie spękania, klejenia, podkreślone dodatkowo wielobarwnymi pociągnięciami farby. Postać jest pełna niedoskonałości, bliżej jej do rozbitej i posklejanej przez archeologa wazy greckiej niż wyidealizowanej, starożytnej rzeźby. Być może właśnie to czyni ją nam bliższą. Z kolei wykonane z kamienia sarkofagi, w przeciwieństwie do kruchego bytu ludzkiego, stają się symbolem trwałości myśli i ducha, śladu dawnej egzystencji lub przemiany będącej nieodzownym elementem naszego życia.

Przestrzeń kaplicy Trójcy Świętej to strefa zatytułowana ZIARNO. Ziarno to jedna z najchętniej wykorzystywanych materii w twórczości Xawerego Wolskiego. Motyw ten jest silnie związany z historią rodziny, relacją z ojcem, ale też symbolem trwania życia i ciągłego odradzania się. Ziarno w biologicznym sensie jest zaczątkiem i zwieńczeniem życia rośliny. Jest grudką materii, która nie jest żywa, ale zdolna ożyć w zetknięciu z czterema żywiołami. U Wolskiego ziarna przybierają różne formy – są z terakoty i brązu, a nawet silikonu. Artysta tworzy z nich suknie, szaty rytualne i liturgiczne. W przypadku prezentowanej tu pracy Aurum II są to naturalistyczne, odlewane z brązu ziarna w kolorze złota, które zostały nanizane na nici i tworzą iluzję tkaniny. Jest to łącznik pomiędzy światem natury i kultury.

Strefa ORATORIUM to tryptyk wertykalny. Otwiera ją cytat Jacques’a Derridy: „Największa władza logocentryzmu usadowiona jest w milczeniu dzieła”. Prace zostały rozmieszczone na trzech kondygnacjach średniowiecznego donżonu, który oprócz swojej pierwotnej funkcji mieszkalno-obronnej przez lata był więziennym karcerem. Szczególnie istotne w tym kontekście jest funkcjonowanie przez ponad sto lat więzienia na Zamku Lubelskim. W 2024 roku przypadają dwie ważne rocznice. Pierwszą jest osiemdziesiąta rocznica likwidacji więzienia hitlerowskiego, przez które w latach 1939–1944 przeszło około czterdziestu tysięcy osadzonych, z czego około osiemnastu tysięcy więźniów deportowano do niemieckich obozów koncentracyjnych. Drugim wydarzeniem jest upamiętnienie siedemdziesiątej rocznicy likwidacji więzienia komunistycznego, przez które przeszło od trzydziestu dwóch do trzydziestu pięciu tysięcy więźniów. Prezentując w tym miejscu prace Xawerego Wolskiego, pragniemy upamiętnić tysiące ofiar, które zginęły nie tylko na Zamku, ale także w wyniku wszelkich działań wojennych oraz funkcjonowania zbrodniczych systemów totalitarnych.

Wolski w latach 1988–1992 pracował w opuszczonym romańskim kościele na południu Francji nad „czarną serią” obiektów wykonanych z wypalanej na czarno gliny. W całkowitej samotności i odosobnieniu wykonywał w technice „spieczonej ziemi” łańcuchy, krzyże, kule, heksagony. Praca Początek końca pochodzi z końcówki tego okresu.

Próbując ukazać człowieka, Xawery Wolski czerpie ze starożytności, inspiracji szukając między innymi w sztuce starożytnej Grecji. Praca Hanging Body to uproszczona, usztywniona, biała figura bez głowy, dłoni i stóp oraz cech płciowych. Ciało, które wydaje się źródłem obecności, zostaje pozbawione cech decydujących o naszej indywidualności. Okaleczony kuros jest pełen sprzeczności – gładkie opracowanie materiału i estetyzacja formy zostają zderzone z brutalnością przedstawienia.

Oratorium to kolejna praca, w której Xawery Wolski podejmuje temat odcieleśnienia oraz stawania się śladem utraconego ciała. Artysta stawia pytania o to, co wymyka się przemijaniu. Uruchamia grę metafor dotyczących ofiary, okaleczenia, cierpienia, męczeństwa oraz jego przekraczania. Tworząc ślady, sprawia, że nie wszystko, co minione, zostanie utracone, by widma przeszłości mogły nas nawiedzać.

Dziękujemy za zwiedzenie wystawy.