Muzeum przyjęło za cel gromadzenie, ochronę i prezentowanie dziedzictwa kultury materialnej i duchowej, prowadzenie badań naukowych i  upowszechnianie wiedzy o ziemiach wschodnich, budowanie pozytywnego obrazu dziedzictwa opartego na wiedzy historycznej i przekazie pokoleniowym, a także zachęcenie widza do wejścia w świat Kresów oraz wyjazdu za wschodnią granicę i osobistego poznania.

Pierwszą wersję scenariusza stałej wystawy opracowali profesorowie Andrzej Betlej i Łukasz Gaweł. To na jej podstawie przygotowano konkurs na koncepcję architektoniczno-scenograficzną Muzeum, który w grudniu 2019 roku wygrała polska pracownia architektoniczna WXCA, działająca we współpracy z międzynarodową firmą wystawienniczą RAA (Ralph Appelbaum Association).

Obecna wersja scenariusza, rozwijana aktualnie przez zespół kuratorów z Muzeum Narodowego w Lublinie oraz ekspertów z polskich i zagranicznych instytucji naukowych powołanych do współpracy, opiera się na pierwszej koncepcji, do której wprowadzono jednak kilka znacznych zmian.

Zamiast pierwotnie zakładanego klasycznego układu chronologicznego narracji, zostaną wprowadzone moduły tematyczne. Najważniejsze galerie zatytułowano następująco: „Prolog: Gdzie leży Wschód? Gdzie zaczynają się Kresy?”, „Eskapada samochodowa Ludomira Sawickiego”, „Między Wschodem a Zachodem średniowiecznej Europy”, „Jagiellonowie”, „Unia Lubelska”, „Konflikty Ukrainy”, „Wielkie rody magnackie Kresów”, „Wilno – monografia miasta”, „Wielokulturowość Kresów”, „Życie gospodarcze na Kresach”, „Autonomia galicyjska”, „Lwów – monografia miasta”, „Wojenna rzeczywistość 1914–1921”, „Życie artystyczne na Kresach”, „Turystyka”, „Krajobraz przyrodniczy i kulturowy”, „Polska polityka wobec Kresów 1918–1939”, „Totalitaryzm faszystowski i sowiecki”, „Ludobójstwo na Polakach na Kresach”, „Epilog: migracja–exodus–trwanie. Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość?”.

Głównym motywem spajającym linię narracyjną będzie podróż dokonywana przez zwiedzających w towarzystwie historycznych postaci naukowców – geografa Ludomira Sawickiego i jego towarzyszy. W 1926 roku odbyli oni wyprawę badawczą po Kresach Wschodnich, rejestrując fotograficznie i zapisując w dziennikach swoje obserwacje. Połączenie modułów nastąpi również dzięki zastosowaniu motywów krajobrazu Kresów oraz zmiany granic interesującego terytorium.

Ważną zmianą w stosunku do pierwotnej koncepcji wystawy jest także prezentowany zakres czasowy. W odróżnieniu od pierwszych zamierzeń zakończenia opowieści na 1939 roku doprowadzona jest ona do współczesności. Do zmiany podejścia narracyjnego skłoniły kuratorów konsultacje społeczne oraz badania publiczności, które jednoznacznie wskazały na oczekiwania, aby wystawa opowiadała również o najnowszej historii ziem wschodnich i jej mieszkańców, ofiar totalitaryzmów faszystowskiego i sowieckiego.

Wystawa stała „Podróż po Kresach” jest opracowywana interdyscyplinarnie. Będzie się składać z zabytków archeologicznych i etnograficznych, dzieł sztuki, literatury, muzyki, historii mówionej oraz rekonstruowanego krajobrazu naturalnego i  kulturowego. Na 2500 m² przeznaczonych dla stałej ekspozycji zostanie pokazane terytorium o powierzchni 815 000 km², które określa się jako: „… obszar złożony z wielu rozmaitych w sensie geograficznym i historycznym regionów i ciekawy pod wieloma względami, czy to historycznymi, narodowościowymi, wyznaniowymi, społecznymi, kulturowymi, czy geograficznymi i przyrodniczymi”[1].

Stała ekspozycja jest aranżowana na parterze i  pierwszym piętrze Pałacu Lubomirskich oraz w rozbudowanej części podziemnej, gdzie będzie się rozpoczynać zwiedzanie. W aranżacji architektonicznej zapewniono dużą przestrzeń dla wystaw czasowych, kawiarnię, salę audiowizualną, a także kilka stref przeznaczonych dla różnych form edukacji.

[1] D. Skoczek, Struktura narodowo-wyznaniowa Kresów Wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria: Zeszyty Historyczne” 2010, z. XI, s. 349–358.

Tekst powstał na podstawie artykułu
Marty Cyran, Marcina Gapskiego i Krystyny Rzędzian
Idea i realizacja koncepcji Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej
opublikowanego w roczniku „Studia i Materiały Lubelskie”, tomie 23 wydanym w 2021 roku.