Obraz Fransa Posta uważany za stratę wojenną odzyskany

Muzeum Narodowe w Lublinie odzyskało obraz holenderskiego malarza Fransa Posta, datowany na lata 1650-1680, widniejący w przedwojennych księgach inwentarzowych muzeum pod tytułem „Egzotyczny widok”. Frans Janszoon Post (ur. 1612 w Lejdzie, pochowany 17 lutego 1680 w Haarlemie) był holenderskim malarzem pejzażystą. Jako pierwszy Europejczyk malował krajobrazy Ameryki Południowej.

W 2017 roku Helena Jankowska-Paluch, kustosz Muzeum Narodowego w Lublinie analizując wykazy strat wojennych odnalazła poszukiwane dzieło w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Utracony obraz miał jednak większe wymiary, rozleglejszą kompozycję, podpis artysty i dziurę w płótnie. Udało się ustalić, że tuż po wojnie został on skradziony z budynków muzeum przy ul. Narutowicza, potem płótno obcięto i nabito na nowe krosno. W 1949 r. Muzeum Narodowe w Warszawie nabyło obraz, prawdopodobnie nie znając proweniencji dzieła. W listopadzie 2020 r., dzięki dobrej woli Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowe w Lublinie z powrotem stało się właścicielem dzieła.
Dzięki analizie archiwalnych i współczesnych fotografii obrazu, przeprowadzonej przez interdyscyplinarny zespół ekspertów Muzeum Narodowego w Lublinie, ustalono, że poszukiwane dzieło najprawdopodobniej znajduje się w Warszawie. Dla potwierdzenia tych tez niezbędna była weryfikacja dokumentów znajdujących się w obu muzeach oraz badania konserwatorskie.

Archiwalia dokumentujące nabycie obrazu przez Muzeum Narodowe w Warszawie stanowią potwierdzenie, że obraz pochodzi z Lublina. Nabycie dzieła, wraz z dwoma innymi obrazami, zaoferowano Muzeum Narodowemu 9 grudnia 1948 r. 16 marca 1949 r. komisyjnie podjęto decyzję o zakupie obrazu za 50 tys. zł i odrzuceniu dwóch pozostałych.

Oględziny obrazu wyjaśniły rozbieżności związane z wymiarami. Obraz przycięto ze wszystkich stron, przez co utracił on ok. 45% powierzchni lica. Wyjaśnienia takiego działania po części mogą dać informacje na niemieckiej karcie z czasów wojny. Stan zachowania określono wówczas jako „uszkodzony”, zaś na zdjęciu widać dziurę w płótnie, która została wyeliminowana przez obcięcie. Należy wyraźnie zaznaczyć, że takie działanie każdy konserwator dzieł sztuki uznałby za barbarzyńskie i z pewnością zabiegów tych nie dokonał żaden muzealnik.

Ustalenie powojennych losów dzieła sprawiło, że dzieło utraciło status straty wojennej. Zgodnie z definicją „Za polskie starty wojenne uznaje się ruchome dobra kultury utracone w wyniku II wojny światowej z terenów Polski po 1945 r. pochodzące zarówno ze zbiorów publicznych, prywatnych, jak i kościelnych”. Za jego grabież prawdopodobnie nie odpowiadają okupanci a powojenni szabrownicy. Można przypuszczać, że Niemcy nie wywieźli obrazu za granicę, ponieważ nie znali twórczości Fransa Posta i nie odczytali prawidłowo podpisu artysty na płótnie – w dokumentacji obrazu zapisali: „E. Post, malowane w stylu francuskiej szkoły XVIII wieku”.

Frans Janszoon Post (1612 – 1680) uważany jest za pierwszego Europejczyka, który malował krajobrazy Ameryki Południowej. Urodził się w rodzinie Jana Janszoona Posta, malarza szkła. W latach 1637-1644 brał udział w wyprawie do Brazylii zorganizowanej przez Kompanię Zachodnioindyjską. W czasie podróży artysta namalował kilka obrazów i wykonał wiele dokładnych rysunków i szkiców, które posłużyły mu później do dalszej pracy. Po powrocie do Holandii malarz osiadł w Harlemie, wstąpił do gildii św. Łukasza. W 1650 roku ożenił się z Jannetje Bogaert, córką profesora Salomona Bogaerta z haarlemskiej Latijnsche School, miał dwóch synów, którzy nie przeżyli ojca. Artysta malował przede wszystkim brazylijskie pejzaże. Przedstawiał na nich florę i faunę Nowego Świata oraz niewielkie scenki rodzajowe z tubylcami. Jego prace odznaczają się dokładnością i precyzją wykonania, świeżą kolorystyką i nastrojowością. Za życia był ceniony głównie ze względu na egzotykę przedstawień, w wieku XX uważano go za prymitywistę. Obecnie krytycy sztuki zwracają szczególną uwagę na spontaniczny i bardzo indywidualny sposób obrazowania stosowany przez Posta. Największe zbiory prac twórcy posiadają Muzeum w Luwrze, Rijksmuseum, National Gallery of Ireland i Ham House w Londynie.

„Pejzaż brazylijski” to jedynie dzieło Fransa Posta znajdujące się w Polsce. Muzeum Narodowe w Lublinie zgodziło się, by obraz przez najbliższe lata pozostał w depozycie Muzeum Narodowego w Warszawie. Płótno jest prezentowane w Galerii Sztuki Dawnej MNW.

Straty wojenne Muzeum Narodowego w Lublinie

Muzeum powstało w 1906 r. Przez kolejne lata kształtowała się jego forma prawna, a kolekcja stale się powiększała. W 1939 r. posiadało około 14 000 eksponatów, do których zaliczały się zbiory przyrodnicze, etnograficzne, archeologiczne, historyczne, numizmatyczne, biblioteczne oraz artystyczne. Ze względu na braki w dokumentacji, trudno jest dokładnie przeanalizować przedwojenną kolekcję. Wiadomo, że inwentarze muzeum nie powstawały równolegle z nabywaniem kolejnych eksponatów. Spisywano je dopiero w latach 30. XX wieku. Nie ma pewności, czy istniały inne księgi lub czy zostały zniszczone w czasie wojny. Do dziś przetrwały jedynie trzy księgi inwentarzowe: Dział IV Historii – Poddział: Pamiątki historyczne, Dział III – Sztuki oraz Dział VI Biblioteka – Poddział: Klisze i fotografie. Ważnym źródłem wiedzy jest spis z natury w formie zeszytu szkolnego, sporządzony na wypadek wojny przez Marię Żywirską i Józefa Dutkiewicza, datowany na 27 sierpnia 1939 r. Spisano w nim 1492 dzieła sztuki, 880 zabytków etnograficznych, 155 historycznych oraz 115 archeologicznych.

Tuż po wybuchu II wojny światowej ówczesna siedziba muzeum przy ul. Narutowicza 4 uległa częściowemu uszkodzeniu w wyniku bombardowania miasta, po czym została zajęta przez Niemców. Ci w dość w krótkim czasie przystąpili do ewidencjonowania zbiorów na własnych zasadach, oznakowując je nowymi numerami oraz zakładając im karty z fotografiami. W 1940 r. okupanci zorganizowali w siedzibie muzeum magazyn zbiorów rabowanych z terenów Lublina oraz wschodniej Polski.

Po tym, jak instytucję przejęli ponownie polscy muzealnicy, przystąpiono do wznowienia działalności muzeum. Zachowała się szczątkowa dokumentacja oraz mnóstwo zbiorów, które w miarę możliwości zwracano prawowitym właścicielom. Archiwalna korespondencja z tego czasu zawiera wiele pokwitowań zwrotów zabytków, dekoracji, sprzętów liturgicznych i przyrządów naukowych. Około 1956 r. muzeum utworzyło inwentarz muzealny z zastosowaniem nowej numeracji i oznakowania zbiorów. Mimo iż na części zachowanych zabytków znajdują się przedwojenne numery oraz te nadane przez okupantów, trudno jest dziś dokładnie określić, jak duży procent przedwojennej kolekcji przetrwał do czasów współczesnych. Z tego samego powodu trudno precyzyjnie wskazać skalę rabunku i zniszczeń podczas wojny.

Obecnie Muzeum Lubelskie poszukuje 31 obrazów, które należały do inwentarza lub były powierzone muzeum na zasadach depozytów. Wykaz prowadzony przez Wydział Restytucji Dóbr Kultury MKiDN, dostępny jest online, pod adresem: www.dzielautracone.gov.pl