Pokaz pasteli Witkacego z kolekcji Muzeum Narodowego w Lublinie
W kolekcji Muzeum Narodowego w Lublinie znajduje się siedem portretów oraz dwie kompozycje autorstwa Stanisława Ignacego Witkiewicza – malarza, dramaturga, powieściopisarza, teoretyka i krytyka sztuki, filozofa i fotografa – artysty, którego twórczość należy do najoryginalniejszych zjawisk polskiej sztuki XX wieku. Dzieła twórcy wykonane w technice pastelu są rzadko eksponowane ze względu na specyficzne właściwości medium – kruchość powodującą osypywanie się z podłoża, podatność na uszkodzenia mechaniczne i wpływ światła.
Zaletą ukształtowanych w pałeczki, pozbawionych niemal spoiwa pastelowych kredek są intensywne efekty barwne – żywe i nasycone kolory oraz możliwość szybkiej pracy niewymagającej długiego pozowania modela.
Około 1925 roku Witkacy postanowił porzucić malarstwo olejne będące synonimem sztuki „czystej” i poświęcił się działalności portretowej. Realizował ją w ramach jednoosobowej „Firmy Portretowej S. I. Witkiewicz” zgodnie z mottem „Klient musi być zadowolony. Nieporozumienie wykluczone”. Założona przez Witkacego Firma miała stać się źródłem szybkiego zysku i zaradzić kłopotom finansowym artysty. Zasady powstawania wizerunków w technice pastelu, węgla, kredek i ołówka definiował szczegółowy regulamin. Miał on „oszczędzić firmie mówienia po wiele razy tych samych rzeczy” i był zapisem reguł, do których mieli stosować się klienci. Artysta obligował ich do punktualnego stawiania się na seanse, „gdyż czekanie źle wpływa na nastrój firmy”. Wszelka krytyka była niedozwolona. „Portret może się klientowi nie podobać, ale firma nie może dopuścić do najskromniejszych nawet uwag, bez swego specjalnego upoważnienia. Gdyby firma pozwoliła sobie na ten luksus […], musiałaby już dawno zwariować”.
Charakter pięciu podstawowych typów wizerunków oraz ich kombinacji Witkacy definiował literowymi oznaczeniami A, B, C, D i E. Często tworzył je pod wpływem kontrolowanych eksperymentów z użyciem substancji psychoaktywnych – narkotyków, leków odurzających czy alkoholu, dokumentując swój stan znakowymi skrótami, które stanowią integralny element kompozycji. Tego rodzaju portrety, skodyfikowane jako typ C, bywały elementem artystycznej prowokacji i zwykle zawierały analizę psychologiczną modela. Powstawały najczęściej podczas spotkań towarzyskich i były zarezerwowane dla najbliższych przyjaciół, a komercyjny charakter produkcji portretowej przestawał odgrywać nadrzędną rolę. Portrety Witkacego wpisują się w odrębny nurt twórczości artysty; wiele z nich to kompozycje o pogłębionej analizie psychologicznej, daleko posuniętej indywidualizacji w ujęciu modela i ekspresji środków artystycznych. Potwierdzają one nowatorstwo i talent twórcy w dziedzinie sztuki, która miała mieć z założenia wyłącznie komercyjny charakter. Większość portretów Witkacego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Lublinie powstała w typie B i jego wariantach. Łączy je obiektywizacja wizerunku pozbawiona karykaturalnego ujęcia, akcentowanie cech charakterystycznych modela i dowolna interpretacja psychologiczna.
W rozważaniach teoretycznych Witkacy głosił „nienasycenie formą” i bezwzględny jej prymat nad treścią. Mimo to w dziełach artysty pojawiają się nierzadko dość wyraźne odniesienia literackie, a kompozycja ujawnia określoną treść – jak w przypadku Kompozycji z łabędziami odwołującej się do Jeziora Łabędziego Piotra Czajkowskiego czy drugiej z „lubelskich” scen figuralnych, która – niedatowana i pozbawiona autorskiego tytułu – może również odnosić się do literackiego pierwowzoru.
Pokaz pasteli Witkacego z kolekcji Muzeum Narodowego w Lublinie
Zamek Lubelski, hol przed Galerią Malarstwa Polskiego XIX i XX wieku, 15 maja – 30 czerwca 2024
